«Το άγχος μπροστά στις εξετάσεις και οι τρόποι διαχείρισής του», ένα ζήτημα που κάθε χρόνο τέτοια περίπου εποχή, καθώς αρχίζει να κορυφώνεται η αγωνία των μαθητών και των οικογενειών τους, μας απασχολεί πάρα πολύ.
Γράφει η Έφη Μπουκουβάλα – Κλώντζα
«Το άγχος μπροστά στις εξετάσεις και οι τρόποι διαχείρισής του», ένα ζήτημα που κάθε χρόνο τέτοια περίπου εποχή, καθώς αρχίζει να κορυφώνεται η αγωνία των μαθητών και των οικογενειών τους, μας απασχολεί πάρα πολύ. Από πέρυσι, βέβαια, που μπήκε στη ζωή μας η πανδημία με όλες τις επιπτώσεις της, οι πρωτόγνωρες συνθήκες που ζούμε με την αβεβαιότητα που γεννούν, την αγωνία για το αύριο και τον παρατεινόμενο εγκλεισμό, έχουν επιβαρύνει το άγχος της καθημερινότητας όλων μας και φυσικά πολλαπλάσια των μαθητών μας, υποψήφιων για τις πανελλαδικές εξετάσεις.
Οι σχέσεις μας είναι συγκοινωνούντα δοχεία
Οι σχέσεις μας με τα παιδιά μας λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία: ό,τι συμβαίνει σ’ εκείνα επηρεάζει μοιραία κι εμάς. Κι αντίστροφα. Ό,τι βιώνουμε εμείς ως γονείς επηρεάζει τη συναισθηματική στάθμη των παιδιών μας. Έτσι, έχω την αίσθηση πως η εισήγησή μου έχει διττό σκοπό, αφενός να αναζητήσουμε τρόπους για να διαχειριστούμε το άγχος που φορτίζει τα παιδιά μας, αφετέρου, σε ένα δεύτερο επίπεδο εξίσου σημαντικό, να θέσουμε υπό έλεγχο και το δικό μας άγχος, αφού είναι φυσικό να εμπλεκόμαστε πολύ προσωπικά σε ό,τι τα αφορά.
Αυτό που πραγματικά προέχει είναι να είμαστε εμείς οι ίδιοι μέσα μας καλά, για να μπορέσουμε να ενδυναμώσουμε συναισθηματικά και τα παιδιά μας. Γιατί, έχουν πολλή ανάγκη από την υποστήριξή μας αυτόν τον καιρό, που εντείνουν την προσπάθειά τους για την επιτυχία και το πολυπόθητο εισιτήριο για τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα.
Το μέτριο άγχος κάνει καλό
Θα ξεκινήσω λοιπόν με τα καλά νέα. Το άγχος σε μέτριο βαθμό είναι φυσιολογικό, ευεργετικό και δημιουργικό. Είναι σύμμαχός μας. Είναι ένα ισχυρό όπλο, με το οποίο μάς έχει προικίσει η φύση. Είναι ο έμφυτος φόβος μπροστά στο άγνωστο, η φυσική αντίδραση ενός εύρωστου οργανισμού μπροστά σε κάτι που προσλαμβάνει ως κίνδυνο ή απειλή. Εν προκειμένω, μπροστά στην προοπτική των εξετάσεων.
Πάντα όταν αντιμετωπίζουμε μια πρόκληση, όταν αναλαμβάνουμε ένα έργο που θεωρούμε σημαντικό και έχει συνέπειες στη ζωή μας ή στη ζωή των άλλων, είναι φυσικό να νιώθουμε κάποια αγωνία, ανησυχία ή στρες. Αντί να το φοβόμαστε λοιπόν και να προσπαθούμε να το αποδιώξουμε, ας το καλωσορίσουμε όταν μπαίνει στη ζωή μας σε μικρές δόσεις. Το ελεγχόμενο άγχος μας κινητοποιεί σε δύσκολες, προκλητικές φάσεις της ζωής και μας παρακινεί να αναλάβουμε δράση. Μας κρατά σε εγρήγορση και ετοιμότητα, θέτει σε λειτουργία τις πνευματικές μας ικανότητες, συμβάλλει στο να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας σε συγκεκριμένο στόχο και να καταβάλλουμε το μέγιστο των δυνάμεών μας, προκειμένου να τον πετύχουμε.
Δεν αντιδρούν βέβαια όλοι οι άνθρωποι με τον ίδιο τρόπο στις διάφορες ψυχοπιεστικές συνθήκες της ζωής τους. Γι’ αυτό και εμφανίζουν διαφορετικό επίπεδο άγχους. Αυτό μπορεί να σχετίζεται με την ιδιοσυγκρασία, με την ψυχική ανθεκτικότητα ή με την πείρα από την αντιμετώπιση αγχογόνων καταστάσεων. Σ’ αυτήν την τελευταία περίπτωση, η ηλικιακή ομάδα των νέων και των εφήβων, ειδικότερα, φαίνεται να είναι πιο ευάλωτη στην επήρεια του άγχους, καθώς δε διαθέτει πείρα ζωής. Γεγονός πάντως είναι πως οι άνθρωποι ανεξαρτήτως ηλικίας έχουν διαφορετική ανοχή στο άγχος και σε κάποιες περιπτώσεις η κατάσταση ξεφεύγει δυστυχώς εκτός ελέγχου.
Επιπτώσεις υπερβολικού άγχους
Αν λοιπόν το άγχος ξεπεράσει ένα ορισμένο επίπεδο, διαφορετικό για κάθε άτομο, και γίνει ανεξέλεγκτο, τότε καθίσταται επικίνδυνο. Αντί να μας βοηθά στο έργο μας, προκαλεί δυσφορία, μας παραλύει, μας αδρανοποιεί, μειώνει την αντιληπτική μας ικανότητα, περιορίζει τη δυνατότητά μας για εστίαση της προσοχής και, γενικά, αποδιοργανώνει τις πνευματικές μας διεργασίες. Για παράδειγμα, «μπλοκάρει» τη μνήμη, αναστέλλει την κριτική μας ικανότητα, ενώ κάποιες φορές οδηγεί σε αυτό που αναφέρεται ως διανοητικό μπλοκάρισμα (blackout). Εκδηλώσεις ακραίου, ανεξέλεγκτου άγχους αποτελούν οι κρίσεις πανικού, με συμπτώματα ταχυπαλμία, τρέμουλο, μούδιασμα στα άκρα, δύσπνοια κλπ..
Από την εμπειρία μου βέβαια στον χώρο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έχω καταλήξει ότι ευτυχώς τις περισσότερες φορές πρόκειται για άγχος αναμενόμενο και ελεγχόμενο, το οποίο οι μαθητές μας με κατάλληλους τρόπους διαχειρίζονται μια χαρά!
Μπαίνοντας στη θέση των παιδιών μας
Αναρωτιέμαι αν συμβαίνει το ίδιο και με μας τους ενηλίκους. Συχνά, ανεξάρτητα από το επίπεδο ζωής στο οποίο βρισκόμαστε, και μόνο στο άκουσμα «πανελλαδικές εξετάσεις», ανακινούμε ξεχασμένες εμπειρίες με όλα τα παρεπόμενα συμπτώματα: κόμπο στον λαιμό, σφίξιμο στο στομάχι, ανεβασμένους παλμούς και, γενικώς, δυσφορία. Αυτό συμβαίνει γιατί το σώμα, όσα χρόνια κι αν περάσουν, αναπαράγει την εμπειρία, την πίεση και το άγχος που βίωσε.
Όμως, ζώντας ξανά νοερά τις δικές μας εξεταστικές εμπειρίες, μπορούμε να συμμεριστούμε και τα συναισθήματα των παιδιών μας, να μπούμε στη θέση τους και να δείξουμε μεγαλύτερη κατανόηση στον αγώνα που καταβάλλουν. Όλοι ξέρουμε πόσο δύσκολο είναι να καταστρώσεις και ν’ ακολουθήσεις με συνέπεια ένα βαρύ εξουθενωτικό πρόγραμμα για μήνες ολόκληρους, να θέσεις στόχους ζωής, να οργανώσεις τον χρόνο σου, να πάρεις σοβαρότατες αποφάσεις για τη ζωή σου, ν’ αντέξεις το πολύωρο διάβασμα ή και το ξενύχτι πάνω απ’ το βιβλίο. Όλα, δηλαδή, όσα απαιτεί η κατάλληλη προετοιμασία για τις πανελλαδικές εξετάσεις. Κι όλα αυτά, όταν είσαι έφηβος και πρέπει ν’ αντισταθείς στις αντίθετες παρορμήσεις της ηλικίας για ξεγνοιασιά και χαλάρωση.
Στους δύσκολους μάλιστα καιρούς που ζούμε, πρόκειται πραγματικά για άθλο, καθώς τα παιδιά μας έχουν δυστυχώς πολύ λίγες ευκαιρίες για εκτόνωση της ψυχικής έντασής τους. Η επιβεβλημένη παρατεινόμενη παραμονή στο σπίτι μεγεθύνει τις υπάρχουσες δυσκολίες. Τα παιδιά με το υπερφορτωμένο πρόγραμμα, που καθόλου ελεύθερα και διόλου χαρούμενα δεν είναι, έχουν χίλια δίκια να έχουν κουραστεί από το διάβασμα, να έχουν εξουθενωθεί ψυχολογικά από όλη την ατμόσφαιρα γύρω μας, να έχουν βαρεθεί από τον πολύμηνο περιορισμό στο σπίτι. Δε χάρηκαν τη σχολική τους ζωή, τις παρέες τους, την πολυπόθητη εκδρομή τους που την περίμεναν πώς και πώς, την έξοδο έστω του σαββατοκύριακου, όλα αυτά τέλος πάντων που λειτουργούν ως βαλβίδες αποσυμπίεσης για το άγχος τους.
Είναι φυσικό να έχουν αλλοτριωθεί, να έχουν γίνει αγνώριστα από τη χρονοβόρα, επίπονη προσπάθεια, από την παρατεταμένη πίεση. Πολλές φορές μπορεί να ξεσπάνε σε κλάματα, για να εκτονώσουν ένταση, να είναι ευερέθιστα, να μην τολμάς ούτε καν να τους μιλήσεις, γιατί μια ελάχιστη αφορμή ενδέχεται να πυροδοτήσει τον θυμό τους. Μπορεί να τα ενοχλεί κι ο παραμικρός θόρυβος και να μην τα αφήνει να συγκεντρωθούν. Η κατάσταση μάλιστα εντείνεται καθώς μένουμε όλοι πια πολλές ώρες στο σπίτι. Ίσως πάλι να μην κοιμούνται αρκετές ώρες, να ξενυχτάνε ή να έχουν ανήσυχο, διακεκομμένο ύπνο. Μπορεί κιόλας να μην τρέφονται σωστά, να έχουν παχύνει ή να έχουν αδυνατίσει. Οι διαταραχές στην πρόσληψη της τροφής συνδέονται έντονα με ψυχοπιεστικές καταστάσεις. Μπορεί να έχουν παραμελήσει τη σωματική τους υγιεινή ή την εμφάνισή τους, για παράδειγμα, μπορεί να έχει επιδεινωθεί η ακμή τους, κι όλα αυτά είναι πηγή μεγάλης στενοχώριας για τον έφηβο, που δίνει γενικά πολύ μεγάλη σημασία στη σωματική του εικόνα. Μπορεί ακόμη να παραπονιούνται για σωματικές ενοχλήσεις και συμπτώματα (πονοκεφάλους, ταχυπαλμίες κ.ά.). Το άγχος βρίσκει την έσχατη διέξοδο στο σώμα, όταν όλες οι άλλες άμυνες έχουν καταρρεύσει. Ίσως, ακόμη, να καταναλώνουν πολλούς καφέδες, για να παραμένουν άγρυπνα ως αργά ή ως τα ξημερώματα, ή να έχουν υιοθετήσει τη συνήθεια του καπνίσματος, για μείωση- υποτίθεται- του άγχους και για εκτόνωση. Η νικοτίνη, ωστόσο, οδηγεί στα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα.
Πιθανόν, στην προοπτική των εξετάσεων, να πανικοβάλλονται ότι το μυαλό τους θα αδειάσει και ότι δε θα θυμούνται τίποτε. Μπορεί να νιώθουν πως έχουν εξαντληθεί τα ψυχικά τους αποθέματα και να δείχνουν τον τελευταίο καιρό αδιαφορία ή και απόσυρση από τη μελέτη τους. Να αναβάλλουν διαρκώς να καταπιαστούν με το διάβασμα, να τεμπελιάζουν, να δείχνουν απαθείς, να περνούν πολλές ώρες στο διαδίκτυο σε συζητήσεις με φίλους. Αυτό το τελευταίο μάλιστα μπορεί να πυροδοτεί τη δική μας αντίδραση και αμοιβαία ξεσπάσματα θυμού, δυναμιτίζοντας την, ούτως ή άλλως, ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα.
Ίσως ακόμη, η ψυχολογία τους να επιβαρύνεται από κάποιο συναισθηματικό δεσμό, που τα βασανίζει και τα ταλαιπωρεί. Είναι έφηβοι κι οι ορμόνες τους ξεχειλίζουν. Το έχουμε ζήσει‧ ξέρουμε πώς είναι. Επίσης, μπορεί να τα απασχολούν άλλα γεγονότα, συχνά τραυματικά, όπως μια αλλαγή επώδυνη στη δομή της οικογένειας, ένας χωρισμός, οικονομικά προβλήματα, δυστυχώς συνηθισμένα φαινόμενα σε εποχή παρατεινόμενης κρίσης, όπως και τα επακόλουθά τους: η ένταση, η γκρίνια, τ’ αδιέξοδα. Αλλά ακόμη και μια ευχάριστη αλλαγή μπορεί όλους καμιά φορά να μας αποδιοργανώσει.
Όλα αυτά πρέπει να τα έχουμε κατά νου και να υποψιαστούμε ότι πίσω από τη συχνά ακατανόητη κι απρόβλεπτη συμπεριφορά τους, τον ευερέθιστο χαρακτήρα τους, τη φαινομενική ίσως αδιαφορία ή την απάθεια, την ευκολία με την οποία παραιτούνται, κρύβεται πολλή ανασφάλεια, μεγάλη απαισιοδοξία και, προπάντων, πολύς φόβος. Το άγχος τους στην πραγματικότητα είναι φόβος μεταμφιεσμένος. Φόβος, μήπως δεν τα καταφέρουν κι αποτύχουν. Και με την αποτυχία τους χάσουν και την αγάπη μας. Εξακολουθούμε να είμαστε γι’ αυτά τα παιδιά, εμείς οι γονείς τους, τα πιο σημαντικά πλάσματα στον κόσμο, ακόμη κι αν μας αμφισβητούν ή μας απορρίπτουν. Τα παιδιά γνωρίζουν τις θυσίες, υλικές και ηθικές, στις οποίες έχουμε υποβληθεί για χάρη τους. Συχνά μάλιστα δεν παραλείπουμε εμείς οι γονείς να τις υπενθυμίζουμε κραυγαλέα. Γνωρίζουν επίσης και τις προσδοκίες μας, φανερές ή ανομολόγητες, και τρέμουν σε μια ενδεχόμενη αποτυχία μήπως, μαζί με τις ματαιώσεις των ελπίδων τους, διαψεύσουν και τις δικές μας.
O φόβος και το συνακόλουθο άγχος ενισχύονται από αρνητικές σκέψεις και καταστροφικά σενάρια. Παραθέτω απόσπασμα από γράμμα μαθήτριας Γ΄ Λυκείου στα πρόθυρα των εξετάσεων, αλλά και της κατάρρευσης:
«Σε λίγες μέρες ξεκινάνε οι εξετάσεις και έχω πολύ άγχος. Όσο περνάει ο καιρός, νιώθω ότι το άγχος μου θα είναι τόσο μεγάλο που δε θα καταφέρω τίποτα και σκέφτομαι ότι δε θα πάω να γράψω. Οι γονείς μου με πιέζουν. Μου λένε ότι πρέπει να διαβάζω περισσότερο, ότι έχω ικανότητες και ότι μπορώ να κάνω πολλά περισσότερα από αυτά που καταφέρνω ως τώρα. Εγώ όμως αγχώνομαι περισσότερο και δεν μπορώ να το ελέγξω. Τι να κάνω;»
Εμείς οι ενήλικοι έχουμε κατορθώσει λίγο πολύ να δεχόμαστε τις προκλήσεις, τις δυσκολίες αλλά και τις αναποδιές της ζωής με ψυχραιμία τις περισσότερες φορές, χωρίς να καταρρέουμε. Έχουμε πάθει κι έχουμε μάθει. Τα παιδιά, όμως, δεν έχουν τις δικές μας άμυνες. Είναι ανοχύρωτα, γιατί δεν έχουν χτίσει ακόμη γερά, μέσα από την πείρα της ζωής, την ταυτότητά τους. Ακόμη κι όταν δεν το δείχνουν, είναι τόσο ευαίσθητα στην απόρριψη, που έχουν την αίσθηση ότι, αν δεν τα πάνε κάπου καλά, δεν αξίζουν ως άνθρωποι. Η αυταξία, η πίστη στην προσωπική τους αξία, η αυτοεκτίμηση, δεν έχει εσωτερικά, σταθερά ερείσματα, αλλά εξαρτάται από εξωτερικές συγκυρίες, από την επιτυχία ή την αποτυχία στις επιδιώξεις τους και, κυρίως, από την πεποίθηση των σημαντικών άλλων, γονέων, δασκάλων και φίλων, γι’ αυτά.
Μήπως εμείς οι ίδιοι εντείνουμε το άγχος των παιδιών μας;
Κι εδώ, σ’ αυτό το κρίσιμο σημείο, καλούμαστε ν’ αναρωτηθούμε εμείς, οι γονείς, μήπως άθελά μας, με την όλη στάση μας απέναντι στις εξετάσεις και τη συμπεριφορά μας, τροφοδοτούμε και μεγιστοποιούμε το άγχος των παιδιών μας. Μήπως είμαστε οι ίδιοι φορτισμένοι με υπερβολικό άγχος; Επαναλαμβάνω: οι σχέσεις λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Η δική μας υπερφόρτιση, επηρεάζει αυτόματα και μοιραία και τα παιδιά μας, ανεβάζοντας κατακόρυφα τη συναισθηματική τους στάθμη. Μήπως έχουμε προσδώσει στις εξετάσεις μεγαλύτερη σημασία από αυτήν που στην πραγματικότητα έχουν; Μήπως, πάλι, άθελά μας, έχουμε φορτώσει το παιδί μας με δικές μας προσωπικές φιλοδοξίες, ανεκπλήρωτες τις περισσότερες φορές, με δικές μας μεγάλες προσδοκίες;
Στόχος μου βέβαια δεν είναι να κατακλυστούμε με ενοχές! Στο κάτω – κάτω το βαθύτερο κίνητρο των σκέψεων και των πράξεών μας είναι η αγάπη για τα παιδιά μας. Το ίδιο το εκπαιδευτικό σύστημα, με όλη του τη δομή, καλλιεργεί κλίμα ανταγωνισμού και πριμοδοτεί το άγχος, με αποκορύφωμα τις πανελλαδικές εξετάσεις. Η επιτυχία σ’ αυτές είναι έντονα σημασιολογικά φορτισμένη στην ελληνική πραγματικότητα, ως μοχλός κοινωνικής αναγνώρισης και καταξίωσης, όχι μόνο του παιδιού αλλά και ολόκληρης της οικογένειάς του.
Σίγουρα δεν μπορούμε να επιλέξουμε τις εξωτερικές συνθήκες. Μπορούμε όμως να επιλέξουμε το πώς θ’ αντιδράσουμε σ’ αυτές. Οι εξετάσεις είναι μια πραγματικότητα, στην οποία δεν μπορούμε να ασκήσουμε έλεγχο. Είναι μια εμπειρία – σταθμός για τη ζωή του παιδιού, ένας άθλος μέσα από τον οποίο κερδίζει την αυτονομία του, στην ουσία «απογαλακτίζεται» και εισέρχεται στην κοινωνία των ενηλίκων. Και η συναισθηματική εμπλοκή σας ως γονέων είναι φυσικό να είναι πάρα πολύ μεγάλη. Αυτό σημαίνει ότι έχετε εδραιώσει μια βαθιά σχέση αγάπης, έναν ουσιαστικό δεσμό με το παιδί σας! Αγωνιάτε για το μέλλον του, καρδιοχτυπάτε, πονάτε που το βλέπετε ν’ αγωνίζεται, χωρίς να μπορείτε να το αποφορτίσετε. Θέλετε να το δείτε να στέκεται γερά στα πόδια του, ανεξάρτητο, και να καμαρώνετε γι’ αυτό. Να μην πάνε χαμένοι οι κόποι του και τα νυχτέρια του. Το μόνο βέβαιο είναι ότι αγαπάμε πολύ τα παιδιά μας. Όμως, πολλές φορές, οι εκδηλώσεις μας πετυχαίνουν το αντίθετο αποτέλεσμα.
Η πρώτη ερώτηση που πρέπει να θέσουμε στον εαυτό μας είναι:
«Είμαστε σε θέση να διαχειριστούμε εμείς το άγχος μας μπροστά στις εξετάσεις;»
Το δικό μας άγχος πρωτίστως οφείλουμε να θέσουμε υπό έλεγχο, γιατί αυτό προβάλλεται αντανακλαστικά και στο παιδί μας. Συχνά, ολόκληρη η οικογένεια αντιμετωπίζει τις εξετάσεις ως κατάσταση επείγοντος. Χτυπάει συναγερμός και όλοι βρίσκονται σε επιφυλακή κι ετοιμότητα, σαν σε συνθήκες πολιορκίας. Το απόσπασμα από γράμμα μητέρας, που ακολουθεί, είναι ενδεικτικό:
«Ο γιος μου διαβάζει, για να δώσει πανελλήνιες. Έχει πολύ άγχος. Ο αδελφός του άλλαξε δωμάτιο, για να μην τον ενοχλεί. Έχει βάλει υψηλούς στόχους και αγχώνεται, γιατί ανησυχεί ότι δε θα τα καταφέρει. Λέει ότι δεν του φτάνει ο χρόνος και ότι δεν μπορεί να συγκεντρωθεί. Είναι καλός μαθητής, αλλά ανησυχεί μήπως ξεχνάει αυτά που διαβάζει. Το βράδυ αργεί να κοιμηθεί. Δεν τρώει καλά. Πήρα άδεια από τη δουλειά μου, για να είμαι στο σπίτι και να τον βοηθάω όσο μπορώ. Έχω χάσει κι εγώ μαζί του τον ύπνο μου. Νιώθω εξαντλημένη και καταπονημένη και δεν μπορώ να συγκεντρωθώ στις δουλειές μου. Τι μπορώ να κάνω, για να μην αγχώνεται τόσο πολύ;»
Προσπαθούμε με κάθε τρόπο να συμπαρασταθούμε. Στην πραγματικότητα όμως φορτίζουμε το παιδί. Αυξάνεται μέσα του η πίεση ν’ ανταποκριθεί. Βλέπει τι περιμένουμε από αυτό και δε θέλει να μας διαψεύσει, αλλά να φανεί αντάξιο των προσδοκιών μας. Και η αγωνία κορυφώνεται. Κι αν αποτύχει, τι γίνεται;
Τι προτείνουμε
Το πρώτο βήμα είναι ν’ απογυμνώσουμε τις εξετάσεις από το μεγάλο σημασιολογικό φορτίο, με το οποίο τις έχουμε επενδύσει. Δεν είναι στην πραγματικότητα τίποτε παραπάνω από μια φυσιολογική διαδικασία της ζωής. Μια δοκιμασία μόνο από μια ατέλειωτη σειρά εξετάσεων που θα κληθεί να δώσει στη ζωή του. Κάθε μέρα δίνουμε εξετάσεις άλλωστε, αφού η ζωή στην καθημερινότητά της κρύβει απίστευτες προκλήσεις. Καθημερινά βαθμολογούμαστε. Και κάποιες εξετάσεις στην οικογένειά μας ή στη δουλειά μας ή στην κοινωνική μας ζωή, μπορεί βέβαια να μη μας ανοίγουν την πόρτα σε κάποιο πανεπιστημιακό ίδρυμα, μας εξασφαλίζουν όμως το εισιτήριο σε μια καλύτερη ή όχι ποιότητα ζωής.
Οι εξετάσεις πάνω απ’ όλα είναι υπόθεση του παιδιού μας – και αυτό να έχουμε στον νου μας – μια εμπειρία μάθησης του εαυτού του και ωρίμασης. Μαθαίνει, αποκομίζει πράγματα και προχωρά. Κι έτσι πρέπει να το δούμε. Μέσα απ’ αυτές το παιδί έχει ήδη μάθει να έχει αυτοέλεγχο και αυτοπειθαρχία. Να το τραβά η ζωή και η νεότητά του με τις εξάρσεις της αλλού, κι εκείνο, έχοντας αναλάβει μια δέσμευση απέναντι στον εαυτό του, ν’ αντέχει ώρες, μέρες, μήνες ολόκληρους, σκυμμένο πάνω στα βιβλία του, εστιασμένο σ’ έναν στόχο. Αυτό από μόνο του είναι άθλος. Είναι ένας αγώνας, στον οποίο, έτσι κι αλλιώς, ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα, έχει νικήσει, από την παραμονή των εξετάσεων, γιατί σ’ αυτόν τον αγώνα τα έχει δώσει όλα! Όταν μετά από χρόνια θα τα βλέπει αναδρομικά όλα αυτά, όταν όλα θα έχουν συρρικνωθεί και θα έχουν αποκτήσει ξανά τις φυσιολογικές τους διαστάσεις, θα θαυμάζει τον εαυτό του για τις αντοχές του και θα ξέρει πως, όποιο έργο κι αν αναλάβει, θα μπορεί ν’ αφοσιωθεί τόσο πολύ και να δείξει τόσο μεγάλη δύναμη. Κι αυτή η επίγνωση είναι το πιο σημαντικό μάθημα απ’ όλα.
Ας αντιμετωπίσουμε λοιπόν όλη αυτήν την κατάσταση με ηρεμία και φυσικότητα και όχι με πανικό, όπως συνήθως συμβαίνει. Οι εξετάσεις δεν είναι η συντέλεια του κόσμου! Τρεις λέξεις που συνοψίζουν τη στάση που είναι καλό να υιοθετήσουμε είναι: ψυχραιμία, υπομονή, καλοσύνη. Ας προσπαθήσουμε να θέσουμε υπό έλεγχο το δικό μας άγχος, για να μειώσουμε και το άγχος του παιδιού. Καλό είναι ν’ ασχοληθούμε με κάτι που μας χαλαρώνει, ώστε να μη μεταφέρουμε ένταση στο παιδί.
Ας μιλάμε λίγο, όταν εκείνο μας το ζητήσει, και με ηρεμία. Ας ασκηθούμε καλύτερα στο να είμαστε καλοί ακροατές. Είναι απίστευτο το πόσα πολλά μπορεί να μας πει το παιδί, για να αποφορτίσει την έντασή του, όταν απλώς παραμείνουμε σιωπηλοί και το ακούμε. Όχι παρεμβάσεις, όχι ανασκαφές στο παρελθόν τώρα, όχι υπογράμμιση των λαθών που έχουν γίνει. Για παράδειγμα δεν έχουν νόημα εκφράσεις όπως: «Αν με άκουγες και διάβαζες απ’ την αρχή της χρονιάς…». Όχι πολλές ερωτήσεις γύρω από το διάβασμα. «Διάβασες; Πότε θα διαβάσεις; Οι άλλοι διαβάζουν». Μπορεί για λίγο να δείχνει αδιάφορο ή να θέλει ν’ αποφορτιστεί. Ας το αφήσουμε στην ησυχία του. Όταν το δούμε, πάλι, αποθαρρημένο και μας δώσει με τον τρόπο του το έναυσμα, ας προσπαθήσουμε, πολύ διακριτικά και σε χαμηλούς τόνους, να το πείσουμε ότι μπορεί να πραγματοποιήσει τα όνειρά του, γιατί το έχουμε δει επανειλημμένα να συμβαίνει στις ζωές πολλών ανθρώπων που εστίασαν σ’ έναν στόχο με τον νου και την καρδιά τους, προσπάθησαν μ’ όλες τους τις δυνάμεις και τον κατέκτησαν. Κανένα παιδί, κανένας άνθρωπος δεν παραιτείται, όταν πιστεύει ότι μπορεί να τα καταφέρει.
Αν το πείσουμε ότι δεν ταυτίζεται με τη βαθμολογία του στα μαθήματα, πως έχει αξία αυτονόητη, ανεξάρτητα από την επιτυχία στις εξετάσεις, αν τροφοδοτήσουμε τη συνείδησή του με θετικές σκέψεις και πίστη στον εαυτό του, η εμπειρία δείχνει πως έχουμε ανοίξει τον δρόμο για την εκπλήρωση των προσδοκιών του.
Στη ζωή συνήθως εισπράττουμε ό, τι πιστεύουμε και για τον εαυτό μας και για τους άλλους. Η σχέση μας με τα παιδιά δεν αποτελεί εξαίρεση. Ας προσέχουμε λοιπόν να μη γινόμαστε προφήτες κακών. Εκφράσεις που μεταφέρουν φόβο, θυμό και πικρία τραυματίζουν το αυτοσυναίσθημα του παιδιού, πληγώνουν ανεπανόρθωτα και πετυχαίνουν το αντίθετο από το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα. Προς θεού, όχι συγκρίσεις με «επιτυχημένα» αδέλφια που μειώνουν την αυτοεκτίμηση του παιδιού!
Ας φροντίζουμε τα λόγια μας να μεταφέρουν θετική ενέργεια στα παιδιά μας. Είναι απίστευτη η δύναμη που εγκλείουν. Μπορούν να δημιουργήσουν θαύματα ή να προκαλέσουν τραγωδίες. Ένας καλός λόγος, απλός, βγαλμένος απ’ την καρδιά, βελτιώνει πάντα την ψυχολογία. Προσοχή βέβαια τα θετικά λεκτικά μας μηνύματα να συμφωνούν μ’ εκείνα που εκπέμπουμε με το σώμα μας (κινήσεις, βλέμμα, τόνο φωνής κ. ά.). Όταν υπάρχει διάσταση ανάμεσα σ’ αυτά που λέμε και στο πώς δείχνουμε, οι άλλοι γύρω μας πιστεύουν αυτά που βλέπουν, όχι αυτά που ακούνε. Η προσφορά επίσης μιας θερμής αγκαλιάς κάνει καλό, γιατί εκλύει απίστευτη ενέργεια και αγάπη. Και η αγάπη είναι η πιο μεγάλη δύναμη. Βέβαια, μπορεί ο έφηβός σας συστηματικά να αποφεύγει τις τρυφερές εκδηλώσεις. Μπορείτε, ωστόσο, να βρείτε την κατάλληλη ευκαιρία, που θα είναι περισσότερο ευάλωτος και να του προσφέρετε την αγκαλιά σας. Την χρειάζεται.
Γενικά, μ’ όλη τη στάση μας δίνουμε στο παιδί να καταλάβει πως οι εξετάσεις είναι δική του υπόθεση, που καλείται να την διαχειριστεί μόνο του. Κι ότι εμείς είμαστε κοντά του, δίπλα του, διαθέσιμοι, για να συμπαρασταθούμε, με κάθε δυνατό τρόπο, να καθησυχάσουμε τους φόβους του και να συνοδεύσουμε με αγάπη αυτήν τη μοναχική πορεία του. Μπορεί, για παράδειγμα, να μας εκμυστηρευτεί πως φοβάται ότι δε θα θυμηθεί τίποτε. Αυτό που μπορούμε να πούμε ενδεικτικά, για να το καθησυχάσουμε είναι: «Όλα είναι αποθηκευμένα στη μνήμη σου και τίποτε δε χάνεται από εκεί. Όταν θα σου δοθούν τα θέματα, θα συγκεντρωθείς σε αυτά ήρεμα και οι γνώσεις σου θα έρθουν στην επιφάνεια. Το μυαλό έχει απίστευτες δυνατότητες». Και έτσι είναι. Δε θα έχουμε πει ψέματα.
«Κι αν δεν τα πάω καλά;». Μια ερώτηση που κάνουν τα παιδιά συχνά. Τι απαντάμε; Σ’ αυτή τη φάση γενικά δε μιλάμε για ενδεχόμενη αποτυχία και για εναλλακτικές λύσεις (π.χ. «Αν δεν τα πας καλά στις εξετάσεις, θα σε στείλουμε για σπουδές στο εξωτερικό»). Κι αυτό γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο ίσως το παιδί εισπράττει το μήνυμα ότι δεν πιστεύουμε και τόσο πως μπορεί να τα καταφέρει. Εξαρτάται βέβαια από το παιδί. Κάποιες φορές αρκεί να πούμε: «Τώρα προσπαθείς για το καλύτερο και μετά, σε περίπτωση που χρειαστεί, το συζητάμε. Είμαστε πάντα δίπλα σου».
Επίσης, δε μιλάμε με απαξίωση για τις εξετάσεις, βλέποντας γύρω μας, σε περίοδο παρατεταμένης κρίσης, άνεργους ή χαμηλόμισθους πτυχιούχους.
Μέσα στα δεινά της πανδημίας υπάρχουν βέβαια κι ευλογίες. Μένοντας στο σπίτι, μπορούμε να αφιερώσουμε περισσότερο χρόνο στα παιδιά μας. Φυσικά έχει σημασία η ποιότητα χρόνου. Χρόνος, για να τονώσουμε, να υποστηρίξουμε, να ενθαρρύνουμε, να προάγουμε τις θετικές σκέψεις και τον αισιόδοξο οραματισμό. Και όχι, για να επιλύσουμε τώρα, σ’ αυτήν τη φάση, χρόνια προβλήματα, να διαχειριστούμε υποκείμενες συγκρούσεις ή να ασκήσουμε αρνητική κριτική. Πολλές φορές είναι αρκετά δύσκολο αυτό, όταν η καθημερινότητα με τα προβλήματα και τις υποχρεώσεις, και δη σε εποχή πανδημίας, προκαλεί εντάσεις και μας πιέζει ασφυκτικά. Όμως, σ’ αυτήν την περίοδο το παιδί βιώνει τόση εσωτερική σύγχυση, υπάρχει τόση αταξία μέσα του, ώστε, για να παραμείνει συγκροτημένο, χρειάζεται γύρω του τάξη στον χώρο, και σταθερότητα και ηρεμία στο περιβάλλον του. Όταν επικρατεί δυσαρμονία, αναταραχή και ένταση στο οικογενειακό περιβάλλον, το παιδί αποδιοργανώνεται πλήρως. Χάνεται η ικανότητα συγκέντρωσης που απαιτεί η μελέτη, η εσωτερική ενέργεια διαχέεται και το παιδί αποσυντονίζεται, ενώ η πίστη στον εαυτό του αποδυναμώνεται.
Εμείς οι ενήλικοι, χωρίς να φορτωθούμε με ενοχές που, ως άνθρωποι, δεν είμαστε τέλειοι, ας προσπαθήσουμε σ’ αυτήν τη δύσκολη φάση που περνούν τα παιδιά, να μην αποφορτίζουμε την έντασή μας μπροστά τους και, όσο το δυνατόν, να χαλιναγωγούμε τον θυμό μας ή να βρίσκουμε δημιουργικά κανάλια να τον διοχετεύουμε. Η ηρεμία και η ισορροπία η δική μας αντανακλάται στο παιδί, που έτσι κι αλλιώς έχει τρομερά ευαίσθητες κεραίες, για να λαμβάνει τα σήματα από το περιβάλλον του. Η πραότητα η δική μας το γεμίζει με εσωτερική γαλήνη και αυτοπεποίθηση, απαραίτητες προϋποθέσεις για να συνεχίσει την προσπάθειά του απρόσκοπτα, να υπερβεί τις αδυναμίες του και να διαχειριστεί το άγχος του.
Αν υπάρχει κάποιο σοβαρό θέμα στην οικογένεια, μεταθέστε, αν είναι δυνατόν, χρονικά τη διαχείρισή του. Κάποιες καταστάσεις βέβαια δε σηκώνουν αναβολή, π.χ.- ο μη γένοιτο – μια αιφνίδια αρρώστια. Όμως, για παράδειγμα, ας μην ανακινηθούν τώρα ζητήματα προϋπάρχοντα (π.χ. οικονομικές δυσκολίες, διάσταση χαρακτήρων των γονέων ή άλλα οικογενειακά θέματα). Οι ισορροπίες είναι πολύ ευαίσθητες κι ασταθείς. Το παιδί είναι ψυχικά πολύ εύθραυστο και οποιαδήποτε αναταραχή μπορεί να είναι η σταγόνα που θα ξεχειλίσει το ποτήρι, με απρόβλεπτες συνέπειες.
Η ισορροπία βέβαια του παιδιού δεν εξαρτάται μόνο από ψυχολογικούς παράγοντες. Καίριο ρόλο για την ευεξία, τη ζωντάνια και την πνευματική διαύγεια παίζει και η διατροφή. Η πανδημία, εκτός από τις κατάρες της, έφερε κι ευλογίες. Τα παιδιά προηγουμένως απουσίαζαν πολλές ώρες από το σπίτι, με αποτέλεσμα συχνά να περιορίζονται σε πρόχειρα, έτοιμα, βιαστικά και φτωχά σε θρεπτικά συστατικά γεύματα ή ακόμη και να υποσιτίζονται. Μένοντας στο σπίτι, έχουν περισσότερες ευκαιρίες για καλομαγειρεμένο θρεπτικό φαγητό, για ποιοτική και ισορροπημένη διατροφή. Προσοχή στις διαταραχές πρόσληψης της τροφής, οι οποίες συνηθίζονται σε περιόδους άγχους και ειδικά μεταξύ εφήβων, δηλαδή ακραίες καταστάσεις όπως η υπερφαγία και οι εξαντλητικές δίαιτες. Προτείνονται μικρά και συχνά γεύματα, πολλά φρούτα, φυσικοί χυμοί, λαχανικά και σαλάτες, εδέσματα πλούσια σε φυτικές ίνες που βοηθάνε στην καλή κατάσταση του νευρικού συστήματος. Όχι πολλά λιπαρά, τα οποία οδηγούν σε πτώση της απόδοσης και υπνηλία. Βιταμίνες και άλλα σκευάσματα, ως συμπληρώματα διατροφής, μόνο με ιατρική συμβουλή.
Πολύ σημαντική για τη σωματική και πνευματική ευεξία είναι η φυσική άσκηση, η οποία, μεταξύ των άλλων πλεονεκτημάτων της, κατευνάζει το άγχος, καθώς ενεργοποιεί τα φυσικά ηρεμιστικά που έχει στη διάθεσή του ο οργανισμός μας, τις ενδορφίνες. Λίγη ώρα περπάτημα σε καθημερινή βάση, αν είναι δυνατόν στη φύση, στον καθαρό αέρα, συμβάλλει στη βελτίωση της ψυχολογίας μας και περιορίζει τις επιπτώσεις της καθιστικής ζωής.
Στην καλή μας διάθεση συντελεί και η ποιότητα του ύπνου. Συχνό φαινόμενο είναι οι ελάχιστες ώρες ανάπαυσης και η κατάχρηση της καφεΐνης, για να διατηρείται ο οργανισμός σε εγρήγορση. Τα παιδιά πολλές φορές, λόγω έλλειψης πείρας, υπερεκτιμούν τις δυνατότητές τους. Νομίζουν ότι μπορούν να καλύψουν την τελευταία στιγμή μεγάλο μέρος της εξεταστέας ύλης ή πως θα μπορέσουν να αποδώσουν στις εξετάσεις έχοντας διαβάσει εικοσιτέσσερις ώρες την προηγούμενη μέρα, χωρίς καθόλου ύπνο. Αποτέλεσμα; Ο οργανισμός δεν μπορεί ν’ αντισταθεί, εξαντλείται και καταρρέει. Ειδικά, η καφεΐνη – και όλα τα αναψυκτικά τύπου «κόλα» – χρειάζεται να καταναλώνονται με φειδώ, γιατί προκαλούν υπερδιέγερση σε μεγάλες ποσότητες, χωρίς να βοηθούν στη συγκέντρωση, και έχουν επιπτώσεις στη λειτουργία του νευρικού συστήματος. Προτεινόμενη λύση; Το μέτρο.
Ο οργανισμός είναι το όχημα που πρέπει να διατηρείται σε καλή κατάσταση, για να είναι σε θέση την κατάλληλη στιγμή να εκτελέσει σωστά τις εντολές που θα του δώσουμε. Καλή προετοιμασία για τις εξετάσεις σημαίνει σεβασμός στην ισορροπία μας. Με καλή οργάνωση χρόνου, προγραμματισμό και συνέπεια, ρεαλιστικό καταμερισμό της ύλης, ισορροπημένη διατροφή και ξεκούραση, για να ανανεώνει την ενέργειά του ο οργανισμός, το σώμα θα είναι σε θέση να υπηρετήσει το πνεύμα.
Ολοκληρώνοντας σιγά – σιγά, θα ήθελα να επισημάνω ότι, αν έχετε την οποιαδήποτε υποψία ότι το παιδί σας υποφέρει και φαίνεται να χάνει τον έλεγχο, για παράδειγμα είναι μόνιμα λυπημένο, κουρασμένο, χωρίς διάθεση ή πολύ πιεσμένο, είναι καλύτερα να αναζητήσετε τη συμβουλή ειδικού. Τα Κέντρα Εκπαιδευτικής και Συμβουλευτικής Υποστήριξης (Κ.Ε.Σ.Υ) είναι στο πλευρό σας και μπορείτε να απευθυνθείτε σε αυτά για την ψυχολογική υποστήριξη των παιδιών.
Τα καλά νέα βέβαια είναι πως τα παιδιά φαίνεται να προσαρμόζονται καλύτερα από εμάς στις αλλαγές. Είναι πάντα ένα βήμα πιο μπροστά μας. Η περίοδος της πανδημίας που διανύουμε δε φάνηκε να αποτελεί εμπόδιο για χιλιάδες εφήβους πέρυσι, οι οποίοι πάλεψαν και πέτυχαν τους ακαδημαϊκούς στόχους τους. Και τα φετινά παιδιά ήδη ετοιμάζονται να δοκιμάσουν αυτήν την εμπειρία αυτονόμησης. Ν’ ανοίξουν τα φτερά τους, αφήνοντας την ασφάλεια της γονεϊκής φωλιάς και ακολουθώντας τα όνειρά τους. Σε λίγο καιρό που θα βρίσκονται μακριά μας, θα έχει σημασία να τα θωρακίζει η γερή αρματωσιά της αγάπης, με την οποία επενδύσαμε τη σχέση μας μαζί τους όλα αυτά τα χρόνια που τα μεγαλώναμε. Θα έχει σημασία, όχι μόνο να είναι καλοί ακαδημαϊκοί πολίτες, αλλά προπάντων άνθρωποι ευτυχισμένοι και δυνατοί, που να μπορούν ν’ αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της ζωής τους.
Και τότε θα έχουμε πετύχει κι εμείς στις εξετάσεις που δίνουμε ως γονείς απέναντι στη ζωή, που μας εμπιστεύτηκε αυτά τα πλάσματα, να τα φιλοξενήσουμε, μέχρι να χτίσουν τη δική τους φωλιά στην πολιτεία του αύριο. Γιατί, καθόλου μην ξεχνάμε πως τα παιδιά μας δεν είναι δικά μας παιδιά. Κι αυτό έρχεται να μας υπενθυμίσει ο πολύ ευαίσθητος και τρυφερός ποιητής, Χαλίλ Γκιμπράν, του οποίου τους φωτισμένους στίχους δανείζομαι, για να κλείσω την παρουσίασή μου:
«Τα παιδιά σας δεν είναι παιδιά σας.
Είναι οι γιοι και οι κόρες της λαχτάρας της Ζωής για τη ζωή.
Έρχονται στη ζωή με τη βοήθειά σας, αλλά όχι από σας.
Και μ’ όλο που είναι μαζί σας, δεν ανήκουν σ’ εσάς.
Μπορείτε να τους δώσετε την αγάπη σας,
όχι όμως και τις ιδέες σας.
Γιατί αυτά έχουν τις δικές τους ιδέες.
Μπορείτε να στεγάσετε το σώμα τους,
όχι όμως και την ψυχή τους.
Γιατί η ψυχή τους κατοικεί στο σπίτι του αύριο,
που εσείς δεν μπορείτε να επισκεφτείτε, ούτε στα όνειρά σας.
Μπορείτε να προσπαθήσετε να τους μοιάσετε,
αλλά μη γυρεύετε να κάνετε αυτά να σας μοιάσουν.
Γιατί η ζωή δεν πηγαίνει προς τα πίσω
και δεν σταματά στο χθες.
Εσείς είστε τα τόξα απ’ όπου τα παιδιά σας
σα ζωντανά βέλη
θα τιναχτούν μπροστά…»
Εύχομαι από καρδιάς
Καλή Επιτυχία!
Έφη Μπουκουβάλα – Κλώντζα
φιλόλογος – ψυχολόγος
Κ.Ε.Σ.Υ. Λασιθίου