Διαταραχή αυτιστικού φάσματος με ποιοτικές αποκλίσεις στην κοινωνική επικοινωνία (τύπου Asperger)
Γράφει η Έφη Μπουκουβάλα – Κλώντζα *
Με την ευκαιρία της Παγκόσμιας Ημέρας Αυτισμού σήμερα, θα ήθελα, κατόπιν αιτημάτων συναδέλφων εκπαιδευτικών, να περιγράψω συνοπτικά μια από τις ποικίλες εκδηλώσεις του που αποδίδεται με τον όρο Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος με ποιοτικές αποκλίσεις στην κοινωνική επικοινωνία (τύπου Asperger). Απώτερος στόχος της ενημέρωσης η ευαισθητοποίηση και η διάχυση καλών διδακτικών- παιδαγωγικών πρακτικών για ομαλή ένταξη και ψυχοκοινωνική προσαρμογή των μαθητών/τριών στη σχολική πραγματικότητα.
Διαταραχή αυτιστικού φάσματος τύπου Asperger
Ορισμός
- Πρόκειται για διαταραχή στο υψηλότερο (λειτουργικό) άκρο του αυτιστικού εύρους.
- Χαρακτηρίζεται και ως αυτισμός υψηλής λειτουργικότητας.
- Συνδέεται με φυσιολογική, μέση, ανώτερη ή και ανώτατη νοημοσύνη.
- Δεσπόζον γνώρισμα αποτελεί η δυσκολία στη διαπροσωπική αλληλεπίδραση και στην κατανόηση των κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς.
- Μπορεί να συνοδεύεται από στερεοτυπίες και επαναλαμβανόμενα μοτίβα συμπεριφοράς.
- Οι άνθρωποι με Asperger, ως παιδιά και ως ενήλικοι αργότερα: «Ζουν στον κόσμο μας, αλλά με τον δικό τους τρόπο» (Wing, 1991).
Βασικά χαρακτηριστικά
- Δυσκολία στην κοινωνική αλληλεπίδραση,
- Εμμονή στην ομοιομορφία,
- Περιορισμένο εύρος ενδιαφερόντων,
- Σχολικές – ακαδημαϊκές δυσκολίες,
- Ελλιπής συγκέντρωση – ανεπαρκείς δεξιότητες οργάνωσης,
- Ψυχοκινητική ανωριμότητα – φτωχός κινητικός συντονισμός,
- Αισθητηριακές ευαισθησίες,
- Συναισθηματική ευπάθεια.
Ας δούμε όμως ξεχωριστά κάθε γνώρισμα, καθώς και τους ενδεδειγμένους διδακτικούς-παιδαγωγικούς χειρισμούς.
Κοινωνική αλληλεπίδραση
Ο/Η μαθητής/τρια δυσκολεύεται:
- στην κατανόηση και στην εφαρμογή κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς
- στην πραγματολογική χρήση της γλώσσας
- στην αντίληψη μεταφορικού λόγου
- στην ανάγνωση της συναισθηματικής κατάστασης του άλλου (έκφραση προσώπου, χειρονομίες )
- στη σωστή ερμηνεία κοινωνικών σημάτων/νύξεων
- στην προσέγγιση των άλλων και στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων
Ο/Η μαθητής/τρια χαρακτηρίζεται συνήθως από:
- έλλειψη διακριτικότητας,
- ανεπαρκή επίγνωση της κοινωνικής απόστασης και του προσωπικού χώρου,
- κοινωνική αφέλεια –> η οποία, υπό συνθήκες, μπορεί να οδηγήσει σε θυματοποίησή του/της,
- ελλείμματα σε συναισθηματική και κοινωνική επίγνωση -> οπότε κρίνεται αναγκαίαη σκόπιμη, συστηματική διδασκαλία κοινωνικών δεξιοτήτων.
Διδακτικοί χειρισμοί
- Διδάσκουμε στον/στην μαθητή/τρια με σαφήνεια και λεπτομέρεια κανόνες αναφορικά με την προσδοκώμενη συμπεριφορά.
- Αξιοποιούμε ενεργητικές διδακτικές τεχνικές: π.χ. επεξεργασία κοινωνικών σεναρίων/ ιστοριών, υπόδειξη/ μοντελοποίηση, παιχνίδι ρόλων.
- Εκπαιδεύουμε τα υπόλοιπα παιδιά σε κατάλληλες συμπεριφορές που λειτουργούν αντισταθμιστικά στις δυσκολίες του/της μαθητή/τριας.
- Ενθαρρύνουμε διακριτικά τη συμμετοχή σε ομαδοσυνεργατικές δραστηριότητες και παιχνίδια με άλλους/ες μαθητές/τριες, εποπτεύοντας την πορεία – εξέλιξη της διάδρασης.
- Τονίζουμε τις γνωστικές ικανότητες, τα δυνατά σημεία του παιδιού (π.χ. σε ανάγνωση, λεξιλόγιο, μνήμη) -> για ψυχολογική ενδυνάμωση, ενίσχυση της συνεργασίας και προαγωγή της αποδοχής του από την υπόλοιπη τάξη.
- «Φιλικό σύστημα»: Ενεργοποιούμε κύκλο φίλων για υποστήριξη σε μη δομημένες, άτυπες δραστηριότητες.
- Ασκούμε τον/την μαθητή/τρια στην αυτοπαρατήρηση/αυτοστοχασμό.
Εμμονή στην ομοιομορφία
Παρατηρούνται συχνά:
- Δυσκολία στη διαχείριση αλλαγών,
- Δυσπροσαρμοστικότητα,
- Νοητική ακαμψία.
Διδακτικοί- παιδαγωγικοί χειρισμοί
- Προσφέρουμε αναμενόμενο, προβλεπόμενο και ασφαλές περιβάλλον.
- Διαμορφώνουμε συνεπή καθημερινή ρουτίνα.
- Προετοιμάζουμε τον/την μαθητή/τρια για ενδεχόμενες αλλαγές.
- Αξιοποιούμε κοινωνικές ιστορίες, εικόνες κ.ά., για να σηματοδοτήσουμε επικείμενες αλλαγές.
- Αποφεύγουμε εκπλήξεις, ακόμη και ευχάριστες, προκειμένου να αποφύγουμε έκλυση ανεξέλεγκτων αγχωδών εκδηλώσεων.
Περιορισμένο εύρος ενδιαφερόντων
Συχνά διαπιστώνονται:
- Εκτεταμένες πραγματολογικές πληροφορίες για περιορισμένο γνωστικό αντικείμενο.
- Έμμονη ενασχόληση και εστίαση της συζήτησης στο αντικείμενο ενδιαφέροντος, άρνηση πρόσληψης γνώσης εκτός πεδίου του.
Διδακτικοί – παιδαγωγικοί χειρισμοί
- Περιορίζουμε διακριτικά επίμονες συζητήσεις/ερωτήσεις.
- Εντάσσουμε, ει δυνατόν, στη διδακτική πράξη και οριοθετούμε χρονικά ως ρουτίνα τη συζήτηση για τα θέματα αυτά.
- Ενσωματώνουμε και επεκτείνουμε το ενδιαφέρον του/της μαθητή/τριας κατά την εκπόνηση δραστηριοτήτων.
Ακαδημαϊκή σχολική γνώση
Συνήθη χαρακτηριστικά:
- Μέση, ανώτερη νοημοσύνη.
- Δυνατή μηχανική μνήμη πραγματολογικών πληροφοριών.
- Καλή αναγνωστική ικανότητα, αλλά ελλιπής κατανόηση.
- Δυσκολία στην αντίληψη αφηρημένων εννοιών και σύνθετων γλωσσικών δομών.
- Δυσκολία στην επίλυση προβλημάτων, παρά την ορθή εκτέλεση του αλγόριθμου των πράξεων.
- Προβλήματα στην κατανόηση μεταφορικού λόγου και των πολλαπλών σημασιών των λέξεων (σημασιολογική χρήση της γλώσσας).
- Δυσκολία στην εξαγωγή συμπερασμάτων και στη διατύπωση κρίσεων.
Διδακτικοί – παιδαγωγικοί χειρισμοί
- Δε συγχέουμε την ευχέρεια επαναδιατύπωσης με την ουσιαστική κατανόηση.
- Αξιοποιούμε οπτικά βοηθήματα και ελέγχουμε την κατανόηση.
- Χρησιμοποιούμε απλό, σαφή λόγο στην παρουσίαση νέων εννοιών και αφηρημένου υλικού.
- Αξιοποιούμε απτά παραδείγματα, γραφικά, εννοιολογικούς χάρτες, σχεδιαγράμματα, ποικιλία εποπτικών μέσων διδασκαλίας.
- Παρουσιάζουμε ιστορίες σε κόμικς, μαγνητοφωνημένες συζητήσεις ή video για εξήγηση μεταφορικού λόγου και πολλαπλών σημασιών λέξεων.
- Αποφεύγουμε λεκτική – ασθητηριακή υπερφόρτωση.
Συγκέντρωση και δεξιότητες οργάνωσης
- Συχνή συνύπαρξη συμπτωμάτων ελλειμματικής προσοχής ή διάσπασης, π.χ. επικέντρωση σε άσχετη με την εκπαιδευτική πράξη διέγερση,
- Συνήθης ανεπάρκεια δεξιοτήτων οργάνωσης.
Διδακτικοί – παιδαγωγικοί χειρισμοί
- Τεμαχίζουμε την ύλη σε μικρότερα κομμάτια, οπτικοποιούμε τη διδασκαλία απλοποιούμε τις εντολές – οδηγίες, χρησιμοποιούμε προσυμφωνημένες μη λεκτικές νύξεις για προσέλκυση της προσοχής και επαναφορά, όταν ο/η μαθητής/τρια αφαιρείται.
- Δημιουργούμε ημερολόγιο ή προσωπικό πρόγραμμα δραστηριοτήτων για τον/την μαθητή.
- Ενθαρρύνουμε τον/την μαθητή/τρια να κατασκευάζει και να χρησιμοποιεί λίστες προγραμματισμού και λίστες ελέγχου.
- Αναθέτουμε χρονομετρημένες εργασίες.
Ψυχοκινητικός συντονισμός
Συχνά παρατηρούνται
- Αργή ταχύτητα γραφής και, συνεπώς, βραδύτητα στην εκπόνηση γραπτών δραστηριοτήτων – ιδιότυπος γραφικός χαρακτήρας.
- Παράξενος βηματισμός.
- Αδεξιότητα.
- Αποτυχία σε παιχνίδια που απαιτούν κινητικές ικανότητες.
Διδακτικοί – παιδαγωγικοί χειρισμοί
- Προτείνουμε ήπιο πρόγραμμα γυμναστικής, παρά ανταγωνιστικό παιχνίδι.
- Όταν δίνουμε χρονομετρημένη εργασία, λαμβάνουμε υπόψη την αργή ταχύτητα γραφής.
- Δίνουμε περισσότερο χρόνο στα διαγωνίσματα.
- Ενθαρρύνουμε τη χρήση Η/Υ για τις γραπτές εργασίες.
- Πολύ συχνά για μαθητές/τριες με Διαταραχή Αυτιστικού Φάσματος έχει προταθεί από ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ. προφορική αξιολόγηση.
Αισθητηριακές ευαισθησίες
- Διατηρούμε το επίπεδο ερεθισμάτων μέσα στο πλαίσιο δυνατοτήτων ανοχής του παιδιού.
- Προλαμβάνουμε αισθητηριακή υπερφόρτωση και αποδιοργάνωση με παροχή χώρου για ατομική εργασία, απαλλαγμένου από ενοχλητικά ερεθίσματα.
- Υποδεικνύουμε ήσυχο χώρο για χαλάρωση και αισθητηριακή αποφόρτιση.
Συναισθηματική ευαλωτότητα
- Ο/Η μαθητής/τρια δυσκολεύεται να αντεπεξέλθει στις κοινωνικές και συναισθηματικές απαιτήσεις του σχολείου.
- Αγχώνεται εύκολα.
- Είναι επιρρεπής σε ανησυχία και εκρήξεις θυμού.
- Έχει χαμηλή αυτοεκτίμηση.
- Εμφανίζει χαμηλή ανοχή σε ματαίωση.
- Ενδέχεται να παρουσιάζει καταθλιπτικές τάσεις.
Παιδαγωγικοί χειρισμοί
- Ενισχύουμε θετικά, επιβραβεύουμε τον/την μαθητή/τρια για κάθε αποδεκτή λεκτική αντίδραση και συμπεριφορά.
- Διδάσκουμε τεχνικές (π.χ. χαλάρωσης) για την αντιμετώπιση αγχογόνων καταστάσεων.
- Προλαμβάνουμε έκλυση άγχους και εκρήξεις θυμού με κατάλληλη προετοιμασία σε επικείμενες αλλαγές.
- Παρέχουμε εμπειρίες με δυνατότητες επιλογής.
- Ασκούμε το παιδί στην αυτοπαρατήρηση και αυτορρύθμιση.
- Υποστηρίζουμε την κατανόηση της δικής του/της συμπεριφοράς, αλλά και των συμπεριφορών και των αντιδράσεων των άλλων.
- Εκπαιδεύουμε τους υπόλοιπους/ες μαθητές/τριες και δημιουργούμε δίκτυο υποστήριξης μεταξύ τους.
- Είμαστε ήρεμοι/ες, υπομονετικοί/ες, προβλέψιμοι/ες στη διάδρασή μας με το παιδί και γεμάτοι/ες αγάπη.
- Τα σύνεργά μας: Γνώση, Επιμονή, Υπομονή, Αγάπη.
«Ο δάσκαλος που δεν καταλαβαίνει ότι πρέπει να διδάξει στο παιδί με σύνδρομο Asperger τα αυτονόητα, θα νιώθει ανυπόμονος και εκνευρισμένος».
(Asperger, 1991)
«Σκοπός της εκπαίδευσης είναι να δώσει στο παιδί την ελευθερία και τα μέσα
για να αναπτύξει τα μοναδικά ταλέντα της ψυχής και του μυαλού του».
John Fischer
Βιβλιογραφία
American Psychiatric Association. (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Washington, DC: Author.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5). Washington, DC: American Psychiatric Association.
Γαλανάκη, Α., & Σάλμοντ, Ε. (2016). Αυτισμός: Πρόγραμμα παρέμβασης σε μαθητή με σύνδρομο Asperger στις κοινωνικές δεξιότητες. Στο Ι. Παπαδάτος, Σ. Πολυχρονοπούλου, & Α. Μπαστέα (Επιμ.), 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης, 24 – 26 Ιουνίου 2016 (Τόμος Α΄, σσ. 187 – 201). Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. http://dx.doi.org/10.12681/edusc.948
Γαλάνης, Π. (2009). Εκπαίδευση παιδιών με αυτισμό στην αυτοδιαχείριση: Μια συμπεριφοριοαναλυτική παρέμβαση για την ένταξή τους στο σχολείο (Διδακτορική διατριβή). Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. https://doi.org/10.13140/RG.2.1.1283.4649
Cassady, J. M. (2011). Teachers’ Attitudes Toward the Inclusion of Students with Autism and Emotional Behavioral Disorder, Electronic Journal for Inclusive Education, 2 (7).
Στελλάτου, Α., & Μαλλόπουλος, Χ. (2016). Εκπαιδευτικές προσεγγίσεις στη διδασκαλία παιδιών με αυτισμό. Στο: Ι. Παπαδάτος, Σ. Πολυχρονοπούλου, & Α. Μπαστέα (Επιμ.), 6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης, 24-26 Ιουνίου 2016 (Τόμος Β΄, σσ. 1208 – 1215). Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
*Έφη Μπουκουβάλα – Κλώντζα: φιλόλογος – ψυχολόγος, Msc Επιστήμες Αγωγής – Msc Εκπαίδευση Ενηλίκων – Κέντρο Διεπιστημονικής Αξιολόγησης, Συμβουλευτικής και Υποστήριξης (ΚΕ.Δ.Α.Σ.Υ.) – Νομού Λασιθίου