Θα προσπαθήσω να κάνω μια αποδελτίωση των συμπερασμάτων της ημερίδας έχοντας την απόλυτη επίγνωση ότι τα συμπεράσματα μπορεί να είναι το τέλος ή και η αρχή μιας πλατιάς συζήτησης, που είναι θεμιτό να γίνεται στον τόπο μας αρκεί να γίνεται σε επίπεδο κατάθεσης απόψεων με γνώμονα την συμμετοχή στα προβλήματα και τη λύση τους και όχι τη φιλολογική προσέγγιση με σκοπό τον εντυπωσιασμό.
Ως οργανώτρια του εγχειρήματος αναγνώρισα μια – ας το πούμε – φιλοσοφική κυρίαρχη διχογνωμία μέσα από προσωπικές συζητήσεις, άρθρα σε εφημερίδες και αναρτήσεις σε κοινωνικά δίκτυα, αυτή συσσωρεύεται σε δυο εκφράσεις, από τι μια: «Ο τόπος μας δεν έχει ταυτότητα γιατί … » και από την άλλη «Ο τόπος έχει ταυτότητα και είναι ο/η/το …». Πολλές φορές διερευνούμε την ταυτότητα του τόπου εστιάζοντας σε ποσοτικά και ποιοτικά στοιχεία π.χ. στατιστικά στοιχεία (οικονομικά, πληθυσμιακά, κλπ), στην αρχιτεκτονική, στη φύση, στα προϊόντα κ.λπ. και ξεχνάμε ότι αναπόσπαστο κομμάτι της ταυτότητας είναι οι προσωπικότητες και οι άνθρωποι του τόπου, οι συνήθειες, η καθημερινότητα, το χρώμα ή ακόμα και η μυρωδιά, στοιχεία που αναδεικνύονται μέσα από συμμετοχικές διαδικασίες (π.χ. εργαστήριο) με γνώμονα τη συμμετοχή των πολιτών, της ισότιμες σχέσεις, την εξωστρέφεια και την αμοιβαία μάθηση.
Το εργαστήριο
Το εργαστήριο που πραγματοποιήθηκε στης 24 Φεβρουαρίου και είχε θέμα: «Ποια είναι η ταυτότητα του τόπου μας; Τι μας διαφοροποιεί από άλλες περιοχές;». Ο αριθμός των συμμετοχών ήταν αρκετός ώστε να δημιουργηθούν δυο ομάδες των 12 ατόμων νούμερο αρκετά σημαντικό ώστε να εγγυηθεί την αποτελεσματικότητα του. Στο εργαστήριο μπορούσαν να λάβουν μέρος όλοι ανεξαρτήτως ηλικία, φύλου, φυλής, ιδιότητας, μια που η πρόσκληση απευθυνόταν στους πολίτες του τόπου στα πλαίσια μιας προσπάθειας που ξεκινάει από τα κάτω. Τα συμπεράσματα ήταν αρκετά ενδιαφέροντα και διαφωτιστικά. Οι δύο ομάδες αν και είχαν διαφορετικούς συντονιστές (τον Άρη Καλαντήδη και εμένα) είχαν κάποια κοινά σημεία και συμπεράσματα κάτι που σε πρώτη φάση σημαίνει ότι υπάρχει γενικότερα μια ταύτιση απόψεων για το ποια είναι τα ιδιαιτέρα χαρακτηριστικά του τόπου μας.
Δεν θα επεκταθώ στα συμπεράσματα του εργαστήριου μιας που ετοιμάζεται μια εκτεταμένη εργασία πάνω σε αυτό και σύντομα θα δημοσιευθεί από τον επιμελητή του εργαστηρίου Άρη Καλατίδη. Θα ήθελα παρόλα αυτά να περιγράψω τη μεθοδολογία που ακολουθήθηκε.
Το εργαστήριο αποτελείται από δύο φάσεις. Στην πρώτη φάση οι συμμετέχοντες αρχικά έπρεπε να απαντήσουν, στο ποια είναι τα στοιχεία που κατά τη γνώμη τους κάνουν τον Άγιο Νικόλαο να είναι αυτό που είναι; Κάθε στοιχείο καταγράφτηκε σε μια καρτέλα και τοποθετήθηκε σε ένα ταμπλό. Στην συνέχεια αυτές οι καρτέλες αξιολογήθηκαν από τους συμμετέχοντες με άξονα τα πιο κεντρικά για την ταυτότητα του Αγίου Νικολάου. Τα επικρατέστερα στην συνέχεια κατατάχτηκαν με βάση τη γεωγραφική τους κλίμακα και τέλος οι εναπομείναντες κάρτες ταξινομήθηκαν ανάλογα της προτεραιότητα και τις διαφοροποιήσεις σε ένα σύστημα αξόνων από το χαμηλό στο υψηλό.
Στην δεύτερη φάση ακολουθήθηκε η ίδια διαδικασία αλλά με διαφοροποιημένο το αρχικό ερώτημα το οποίο τοποθετείται σε φανταστικό χρόνο στο μέλλον και οι συμμετέχοντες έπρεπε να σκεφτούν πώς φαντάζονται τον Άγιο Νικόλαο το 2030 και τι βήματα θα ήθελαν να έχουν γίνει για να αποκτήσει τη φήμη που θα μπορούσε να είχε. Και στις δυο φάσεις οι συμμετέχοντες έπρεπε να ακολουθήσουν κανόνες που αρχικά είχαν συμφωνηθεί από όλους, αλλά ήταν ελεύθεροι να εκφράσουν οιαδήποτε σκέψη μια που κάθε απάντηση ήταν αποδεκτή.
Ήταν μια πολύ ενδιαφέρουσα εμπειρία για όλους. Ο ενθουσιασμός των συμμετεχόντων ήταν διάχυτος και η ανάγκη για έκφραση, συζήτηση και επικοινωνία πάνω σε ένα τόσο γνώριμο θέμα σε όλους μας ήταν προφανής. Εδώ θα ήθελαν ευχαριστήσω όλους τους συμμετέχοντες που αφιέρωσαν λίγο από το χρόνο τους με τόσο ενθουσιασμό για αυτό το εγχείρημα.
Η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε, για να προσφέρει ασφαλή συμπεράσματα, θα πρέπει να επαναληφτεί. Σκοπός είναι το εργαστήριο να ταξιδέψει και σε άλλες περιοχές του Δήμου όπως στη Κριτσά, στη Νεάπολη, στην Ελούντα στο Σίσσι και να επαναληφτεί μια τελευταία φορά στον Άγιο Νικόλαο. Με αυτό τον τρόπο θα βγουν ασφαλή και αξιοποιήσιμα συμπεράσματα. Θα ήθελα εδώ να εκφράσω ένα μεγάλο ευχαριστώ στον Άρη Καλαντίδη για την εκπαίδευση και την τεχνογνωσία που απλόχερα μου προσέφερε ώστε να συνεχίσω αυτήν την προσπάθεια.
Η ημερίδα
Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε στης 25 Φεβρουαρίου και διαρθρώθηκε σε τέσσερις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα έγινε μια εισαγωγική εισήγηση (εικόνα 1) από τον επιμελητή του εργαστηρίου Άρη Καλαντίδη ο οποίος μεταξύ άλλων είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διαχείρισης Τόπων (Institute of Place Management) στο Manchester Metropolitan University και μέλος της εκδοτικής επιτροπής του επιστημονικού περιοδικού Journal of Place Management and Development, ο οποίος μας μίλησε για το θεωρητικό πλαίσιο της ταυτότητες τόπων δηλαδή τι είναι ταυτότητα, γιατί και πώς την διερευνούμε αλλά και για το στρατηγικό σχεδιασμό. Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο στηρίχθηκαν οι δύο φάσεις του εργαστηρίου.
Γιατί διερευνούμε την ταυτότητα του τόπου; Η λίστα των απαντήσεων μπορεί να είναι μεγάλη, παρόλα αυτά θα ήθελα να σταθώ σε δύο σημεία. Την ταυτότητα του τόπου δεν την διερευνούμε μόνο για να την χρησιμοποιήσουμε ώστε να τον προβάλουμε ή/και να προσελκύσουμε τουρίστες ή επενδυτές, αλλά και να βελτιώσουμε τον τόπο μας και να κάνουμε καλύτερη την ποιότητα ζωής μας, παράγοντα που πολλές φορές ξεχνάμε παρασυρόμενοι από της πιέσεις της βιομηχανίας του τουρισμού.
Διερευνούμε την ταυτότητα του τόπου μέσα από τα στοιχεία που κάνουν τον τόπο αυτόν που είναι, αντικειμενικά αλλά και υποκειμενικά. Διερευνούμε της πραγματικές αλλά και τις νοητικές εικόνες σε διαφορετικές γεωγραφικές κλίμακες από το τοπικό στο υπέρ-τοπικό. Διερευνούμε την ιστορία αλλά και τους πολλαπλούς τρόπους που φτιάχνουν την ταυτότητα του τόπου καθημερινά. Με αυτόν τον τρόπο, γνωρίζοντας την ταυτότητα του τόπου, μπορούμε να την προστατεύουμε, να τη βελτιώσουμε, να την προβάλουμε στα πλαίσια ενός στρατηγικού σχεδιασμού.
Η ταυτότητα δεν είναι μια σταθερή και στατική εικόνα, δεν σημαίνει ότι άπαξ και καταλήξουμε, σήμερα, στο ποιά είναι και ποιά θα θέλαμε να είναι, σταματάμε και τη διερεύνηση. Η ταυτότητα είναι αποτέλεσμα μιας συνεχούς και διαρκούς διαδικασίας. Φτιάχνουμε ιστορία και τόπο καθημερινά, συνειδητά με το σχεδιασμό του χώρου, την αρχιτεκτονική, της γιορτές, της οικονομικές δραστηριότητες κ.α., αλλά και ασυνείδητα με την ιεροτελεστία της καθημερινότητας. Αυτά είναι κάποια από τα αναπόσπαστα κομμάτια της ταυτότητας μας τα οποία πρέπει να διευρούνται και αναλόγως να αξιολογούνται σε μια κλίμακα αντικειμενικού – υποκειμενικού.
Θα ήθελα να κλείσω αυτή την πρώτη ενότητα με μια, διευκρίνιση που έγκειται στο κομμάτι της επικοινωνίας και ποία είναι η διαδρομή της ταυτότητας ως μήνυμα από τον πομπό στον δέκτη. Η διαδικασία για τη διερεύνηση της ταυτότητας, στην περίπτωση που ο στόχος είναι να προβάλουμε τον τόπο, γίνεται για να καταλήξουμε στο μήνυμα το οποίο θέλουμε να στείλουμε. Αυτό το μήνυμα θα πρέπει να αποτελείται από τις προτεραιότητες που ήδη έχει θέσει ο στρατηγικός σχεδιασμός, δηλαδή τα πιο σημαντικά στοιχεία τα οποία θα πρέπει στη συνέχεια να κωδικοποιήσει ένας ειδικός επικοινωνίας – ο δίαυλος – και όχι το ανάποδο. Ένα από τα μεγάλα άλυτα προβλήματα που αντιμετωπίζει η επικοινωνία εντοπίζεται στο κομμάτι της αποκωδικοποίησης του μηνύματος από τον αποδέκτη. Δυστυχώς κανένας δίαυλος δεν μπορεί να προβλέψει με πιο τρόπο ο αποδέκτης θα αποκωδικοποιήσει το μήνυμα που του στέλνουμε. Αυτός είναι και ο λόγος που θεωρώ ότι θα πρέπει να αναζητούμε ένα ρεαλιστικό και πραγματικό μήνυμα και όχι κάτι ουτοπικό ή κάτι που μπορεί να μας επιβάλλεται.
Στη δεύτερη ενότητα, ο Γιώργος Φουρναράκης, Αρχιτέκτονας, Προϊστάμενος Πολεοδομίας Ηρακλείου, μας μίλησε για της κινήσεις που έχει κάνει ο Δήμος Ηρακλείου, ώστε μέσα από μελέτες αναπλάσεων (π.χ. Μελέτη Παλιάς Πόλης) και μια σειρά αρχιτεκτονικούς διαγώνιους (παραλιακό μέτωπο, Νεώρια, Παγκρήτιο, πλατεία Ελευθερίας κ.α.) να προσανατολίσει την ταυτότητα του Ηρακλείου σε άλλη κατεύθυνση και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των κατοίκων αλλά και των επισκεπτών. Πιο συγκεκριμένα, ο επίσης αρχιτέκτων Σωκράτης Στρατής, μας μίλησε για της αστικές συνδεσιμότητες μέσω κοινών χώρων, ενώ μας ανέλυσε την εμπειρία του από την αναδιαμόρφωση του παραλιακού μετώπου της Παλιάς πόλης Ηρακλείου μετά από την νίκη του πρώτο βραβείο στον αρχιτεκτονικό διαγωνισμό Europan 4, τα προβλήματα της αυτοδιοίκησης και του δημοσίου τομέα που αντιμετωπίζουν τα δημόσια αρχιτεκτονικά έργα, που στην συγκεκριμένη περίπτωση διήρκησε πάνω 10 χρόνια, αλλά και την εμπειρία του ως μέλος του επιστημονικού συμβουλίου Europan, το οποίο υλοποιεί αντιστοίχους αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς σε όλη την Ευρώπη.
Συμπέρασμα αυτής της ενότητας ήταν η ανάδειξη της σημασίας του μοναδικού εργαλείου σχεδιασμού του δημόσιου χώρου στην Ελλάδα που είναι οι αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί διαφόρων τύπων. Παρόλα αυτά, δυστυχώς η γραφειοκρατία στη χώρα μας με το πέρασμα των χρόνων διογκώνεται και κάνει την υλοποίηση των έργων δυσκολότερη, δύστροπη και χρονοβόρα δημιουργώντας παράπλευρα προβλήματα που μπορεί να είναι αντιστρόφως ανάλογα του αποτελέσματος και αποτρέπει τους δήμους, είτε να προκηρύξουν, είτε να υλοποιήσουν τέτοιο εγχείρημα.
Στην τρίτη ενότητα η ομάδα Place Identity Clusters, αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία που υποστηρίζει δράσεις οι οποίες αναπτύσσονται από άτυπες ομάδες και δίκτυα πολιτών, μας μίλησαν για τις δράσεις που αναπτύσσουν και εστιάζουν στη συμμετοχή των πολιτών, τις διατομεακές συνεργασίες, την αστική αναγέννηση και εφαρμόζουν πρότυπες δημοκρατικές διαδικασίες οι οποίες διευκολύνουν τις κοινότητες να προσεγγίσουν καινοτόμες και βιώσιμες λύσεις. Μερικές από τις δράσεις αυτές είναι οι εκθέσεις «Φαντάσου την Πόλη» (www.imaginethecity.gr), σε 14 διαφορετικές ελληνικές πόλης, η «Στέγη συνΑθηνά», το εγχείρημα ΠΕΔΙΟ_ΑΓΟΡΑ (www.pedio-agora.gr), η πλατφόρμα πολιτικής καινοτομίας ΠΟΛΙΤΕΙΑ 2.0 (www.politeia2.org), το εγχείρημα ΣΥΝΤΑΓΜΑ 2.0 (www.syntagma.politeia2.org) κ.α. Ο Γιώργος Τούλας (εικόνα 2) εκδότης του περιοδικού Parallaxi και διευθυντής της δράσης «Η Θεσσαλονίκη Αλλιώς» καθώς επίσης και μέλος του Δ.Σ. του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης μας μίλησε για ένα αστικό πείραμα σε εξέλιξη έξι και μισό χρόνια τώρα: «Η Θεσσαλονίκη Αλλιώς», μία δράση που έλαβε χώρα στη πόλη της Θεσσαλονίκης και ενεργοποίησε χιλιάδες εθελοντές και εκατοντάδες ομάδες που για μία μέρα έκαναν την πόλη μια μεγάλη γιορτή. Τέλος, η ομάδα Beforelight (εικόνα 3) μας μίλησε για αστικές αναγεννήσεις και της φωτιστικές παρεμβάσεις της ομάδας στο δημόσιο χώρο όπως στην Αθήνα, στη Θεσσαλονίκη, στο Βόλος, στα Χανιά, στο Ρότερνταμ και στο Μαάστριχτ με πιο γνώστη την εγκατάσταση της «Συν-οικία Πιττάκη» στο κέντρο της Αθήνας.
Η ενεργοποίηση των άτυπων και όχι μόνο, ομάδων αλλά και η εμπλοκή των ντόπιων είναι ένα στοίχημα που κάθε κοινωνία πρέπει να κερδίσει. Είναι απολύτως λογικό, οι δράσεις με τους χιλιάδες εθελοντές και συμμετέχοντες αφιλοκερδώς ή όχι, που λαμβάνουν χώρα στης μεγάλες πόλεις όπως η Αθήνα ή η Θεσσαλονίκη, να μην μπορούν να έρθουν σε ευθύ παραλληλισμό με τις δράσεις των μικρότερων πόλεων και απομακρυσμένων περιοχών λόγο πληθυσμιακού μεγέθους. Παρόλα αυτά, όπως φάνηκε και από την συζήτηση που ακλούθησε, αλλά και που κατά τη γνώμη μου φαίνεται σχεδόν προφανές, είναι ότι «η συμμετοχή» είναι ζωτικής σημασίας για τον τόπο. «Η πρωτοβουλία» για δράση με άξονα είτε την ανάδειξη του αστικού χώρου, είτε την συμμετοχή σε ομάδες ιδικού σκοπού κλπ, κατευθείαν από τους πολίτες ανεξαρτήτως δημοτικού μηχανισμού, αλλά σε συνεργασία με αυτόν, είναι απαραίτητο συστατικό της ταυτότητας ενός τόπου και πρέπει να αφυπνιστεί.
Στην τελευταία ενότητα έγινε μια καταγραφή των δράσεων του Δήμου Αγίου Νικολάου μέσω του Πολιτιστικού και Αθλητικού Οργανισμού (ΠΑΟΔΑΝ), της Δημοτικής Ανώνυμης Εταιρείας (ΔΑΕΑΝ) και σε συνεργασία με τις ομάδες, τους συλλόγους και τη μεγάλη βοήθεια των εθελοντών που δρουν στο δήμο. Βασικός άξονας της παρουσίασής μου ήταν η σύνδεση των δράσεων με κάποια από τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του τόπου, αλλά και η στρατηγική επιλογή αυτόν τον δράσεων με άξονα την εναλλακτική προβολή και εξωστρέφεια του τόπου. Η λίμνη, οι παραλίες, οι διεκδικήσεις των νέων, η πλούσια από τοπία ενδοχώρα, οι ιστορικοί οικισμοί, οι τελετουργικές συνήθειες αλλά και η Σπιναλόγκα, είναι αδιαμφισβήτητα στοιχεία της ταυτότητας του τόπου. Κάποιες από αυτές τις δράσεις που εκμεταλλεύτηκαν αυτά τα στοιχεία είναι το CLIFF DIVING, το Πάσχα στη λίμνη, το Agios Nikolaos on SUP, το Skate park, το 17th World Press Cycling Championship, το Φεστιβάλ Πλατείας Νεάπολης, το Mirabello Jazz Festival κ.α. Τέλος, έγινε μια σύντομη περιγραφή του εργαστηρίου και των αποτελεσμάτων του που παρουσιάστηκαν από τους συντονιστές των ομάδων.
Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους καλεσμένους ομιλητές που αποδέχτηκαν με μεγάλη χαρά την πρόσκληση και ήρθαν στον τόπο μας για να μας μιλήσουν και να μοιραστούν μαζί μας τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους. Παρόλο που το εργαστήριο είχε το μέγιστο αριθμό συμμετοχής, η ημερίδα δυστυχώς είχε το ελάχιστο και αυτό θα πρέπει να μας προβληματίσει όλους και κυρίως αυτούς που ασκούν φιλολογική κριτική για τις προσπάθειες που γίνονται στα πλαίσια των ασφυκτικών από πολλές απόψεις συγκυριών που ζούμε προκειμένου να υπάρχει η ελάχιστη κοινή αντίληψη των ορίων των όρου «ταυτότητα τόπου» και πως αυτή διερευνάται.
Ίρις Περουλιού – Σεργάκη
Αρχιτέκτων Μηχανικός
Ειδικός Συνεργάτης
Δήμου Αγίου Νικολάου